Sprawiedliwość środowiskowa to termin wciąż słabo rozpoznawalny w Polsce, o czym świadczy zaledwie kilkaset wyników dla tego hasła w popularnej wyszukiwarce internetowej. Dotychczasowe zainteresowanie koncepcją ograniczało się głównie do nielicznych środowisk naukowych (zwłaszcza ośrodek łódzki i zespół prof. Jakuba Kronenberga) oraz aktywistycznych. Jednocześnie, rozpoznanie stojące u źródeł sprawiedliwości środowiskowej ma duże znaczenie dla lepszego zrozumienia problemów społeczno-ekologicznych w Polsce. Przykładowo, wiele już powiedziano o źródłach smogu w Polsce, o jego konsekwencjach zdrowotnych, o pomysłach na jego ograniczanie, ale w dyskusji prawie nieobecny jest wątek tego, kto (jakie grupy społeczne) i w jakim stopniu jest narażony na jego działanie. Sprawiedliwość środowiskowa pozwala połączyć wrażliwość ekologiczną i społeczną, dostrzec złożony społeczno-ekologiczny charakter wyzwań, przed którymi stoimy; wreszcie - zmierzyć się z pytaniem, czy ciężar kosztów środowiskowych spada na tych, którzy są odpowiedzialni za jego powstanie.

 

Sprawiedliwość środowiskowa to nurt aktywistyczny i badawczy, który zwraca uwagę na nierówny społecznie rozkład kosztów i korzyści środowiskowych. Okazuje się bowiem, że często to osoby o relatywnie słabszej pozycji w społecznej hierarchii są narażone na wyższe zanieczyszczenia, lub pozbawione dostępu do terenów zielonych. “Klasyczna” nierówność społeczna jest potęgowana przez nierówność w odniesieniu do środowiskowych warunków życia. Na to nakłada się jeszcze kwestia zróżnicowanej podatności - przykładowo, osoby starsze są bardziej podatne na negatywne konsekwencje zdrowotne smogu.

 

Problem społecznie nierównej dystrybucji dóbr i kosztów środowiskowych może być rozpatrywany w różnych skalach przestrzennych. Często myślimy o nim w skali globalnej (Globalna Północ - Globalne Południe), ale te nierówności występują też w skali regionalnej i lokalnej. Przykładowo, badania w Londynie wykazały, że społeczności o wyższym stopniu deprywacji, pochodzące ze społeczności imigranckich lub niebiałe są narażone na wyższe zanieczyszczenia powietrza. Podobna tendencja ujawnia się w wielu innych miastach, ale nie jest to regułą - dużo zależy od lokalnej specyfiki. Wciąż bardzo niewiele wiemy o nierównościach środowiskowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce. Jednocześnie, wiele problemów społeczno-ekologicznych występujących w Polsce jest silnie zróżnicowanych przestrzennie - to lokalizacja uciążliwych zakładów, zanieczyszczenie powietrza, hałas, deficyt terenów zielonych. Wstępne badania dla Warszawy pokazują, że na wyższe poziomy smogu narażone są osoby uboższe, osoby starsze i kobiety. Nowe dane z Narodowego Spisu Powszechnego pozwolą sprawdzić tę relację w odniesieniu do kolejnych zmiennych, m.in. wykształcenia, statusu na rynku pracy, czy pochodzenia etnicznego.

 

Badania sprawiedliwości środowiskowej podważają rozpowszechnione w ekonomii głównego nurtu przekonanie o tym, że rosnąca zamożność - po osiągnięciu pewnego pułapu - przyczynia się do stopniowej poprawy jakości środowiska. To założenie jest zawarte w Środowiskowej Krzywej Kuznetsa. Sprawiedliwość środowiskowa wskazuje na inną relację zamożności/stopnia rozwoju i jakości środowiska - w tym ujęciu koszty rozwoju przenoszone są na społeczności i lokalizacje, stojące niżej w społecznej hierarchii. Przykładowo, uciążliwy zakład zostanie zlokalizowany raczej w okolicy zamieszkałej przez grupy społecznie marginalizowane. Lepsza jakość środowiska w zamożnych dzielnicach może też wynikać z procesu sortowania przestrzennego. Wyższa mobilność osób zamożnych może np. prowadzić do podziału na czystsze i zamożniejsze przedmieścia oraz uboższe i bardziej zanieczyszczone dzielnice centralne. To szczególnie ciekawe w kontekście nasilonej suburbanizacji, którą obserwujemy w ostatnich dekadach w Polsce - czy nowa, rozlana forma miast wzmacnia niesprawiedliwość środowiskową?

 

Większa świadomość w obszarze sprawiedliwości środowiskowej jest istotnym krokiem dla zrozumienia złożonego, społeczno-ekologicznego charakteru naszych wyzwań. Problemy środowiskowe nie są bowiem zawieszone w społecznej próżni - to określone grupy społeczne ponoszą ich koszty. Co więcej, często są to grupy już wykluczone i w małym stopniu odpowiedzialne za przyczynę danego problemu. Uświadomienie sobie tej nierówności dodaje kolejny, moralny argument do zajęcia się kryzysem ekologicznym.